Nga Gëzim Llojdia/

1.

A është një version i pastër i historisë së jetës tuaj? Kreuztanne”  i autorit Fate Velaj është një tabloid me shumë fletë ,njëri prej tyre  i historisë së gjatë ,  si pjesë e emigrimit shqiptar në fillim të viteve ’90. Tema e emigracionit ka qenë grishur në letërsinë  e  viteve ‘90 vetëm me  tregime te shkurtra apo ndonjë roman sigurisht për vitet ‘30. Romanet,tregimet  apo përvojat e tjera e shkruara për emigrimin  kanë qenë prej kohësh një pjesë e vlefshme e letërsisë. Në vitet e fundit pas viteve ‘90 shumë krijues shqiptarë, që u gjenden  në” anijen e emigrimit”,  shkruan  përvojat e tyre të para kushtuar kësaj teme, ndërkaq që letërsia ka parë një shpërthim të mirëpritur në lidhje me përvojën bashkëkohore të emigrimit. Shkruar nga gjenerata e parë e emigrantëve, këto romane apo krijime të shkurtra  flasin  personalisht në lidhje me largimet  nga atdheu për një botë të re në perëndimin e ëndërruar. 25 viteve të fundit, disa libra  si:roman,prozë e shkurtër apo edhe botime me poezi  për të rriturit e rinj janë publikuar të cilat eksplorojnë emigracionin nga kënde dhe perspektiva të ndryshme. Disa nga këto janë mjaft tipike,duke përfshirë  edhe informacionin duke i ftuar lexuesit për të peshuar kompleksitetin e debatit të emigracionit. Të tjerat janë krijime  me shumë personale , që ndodhin në lidhje me  jetën ku personazhet janë emigrantët  dhe se krijimet e tyre përfshijnë rreth çështjeve apo politikave të   emigracionit .Nëpërmjet  këtyre botimeve të tyre, autorët kanë portretizuar përvojë e emigrantëve shqiptarë,  siç shihet me veten e tyre dhe jo përmes syve të shtypit. Veprat e tyre të hershme  janë fokusuar fuqimisht në  lidhjet mes familjeve dhe punës për jetën në emigracion. Dihet, që emigracioni shqiptar në botë  është mjaft i madh në 25 vitet e fundit , shkrimtarët e saj i  zhvendosën këtë  tema  përtej përvojës, shpesh duke shfaqur karaktere e përvojës së ndryshme dhe shpesh duke mbajtur fokusin,sytë dhe lajmet nga toka mëmë.

2.

Udha e emigrantit në romanin: ”Kreuztanne.Udha e emigrantit është së pari hapësira,që përshkruhet nga drita dhe shpresa. Busulla orientuese e tyre ruan vetëm një kah :drejt. Udha e emigrantëve merr disa drejtime. Por të gjitha udhët e tyre,në një pikë bashkohen. Rruga,që të çon në kryeqendrën e  një shteti në zemër të Alpeve. Fate Velaj ishte një emigrant  i nisur nga qyteti detar i Vlorës në jugperëndim .Udha e emigrimit të tij, zë fill në kufirin verior,ishte ndërkaq udha më e vështirë ,zbuluar shiut dimëror. Erës lemeritëse ,ftohmës veriut  gjithnjë frynë e sjell brymë e ngricë,  që depërtonte në palcë dhe rreziqeve për në zemër të kontinentit plak ku qindra të rinj dyndën në kryeqytetet lindore të mbyllur një herë për ta, në kërkim të një ideali sentimental.  Si mund ta përshkruajmë udhën e emigrantit. Udha e emigrantit është pasqyra. Fate Velaj, rrëfen mjeshtërisht,bukurish dhe ëmbëlsisht jetën në emigrim. Aty është shkruar refreni  i vajtueshëm i emigrantëve shqiptarë. Shumë histori të vërteta dhe të rreme janë ngjizur ngado ku gjenden emigrantët. Por ato udhë kanë sy të mëdhenj.  Sytë e saj, kamera vëzhguese,kanë parë shumë emigrantë në shpinën e kësaj udhe në emigrimin e tyre.Udha e emigrantëve ka edhe këngë. Këngë vaji. Të thurur me përgjërim,për fatin emigrantit. Ajo vërtet është si udhët e tjera,por zemra e saj ka mbajtur fate të shumtë emigrantësh. Mirëpo cilado qoftë e vërteta ,ajo udhë u bë shtegu i parë i emigrantit. Në të vërtetë kjo udhë ,portretin e saj e kishte si të gjitha udhët e tjera,ndërsa fatin të ndryshëm. Ajo që kujtohet shpesh për këtë udhë,është fati tragjik i atyre emigrantëve,që e përshkruan atë nën lloha dimri të uritur,por që u vithisën në segmentet e saj. Kjo udha,ka ngrënë  shqiptarë,ka parë shumë arkëmorti. Por edhe të tjerë flenë mbështjell me qefinin,tretur në pyllishtën e saj. Në të vërtetë një vargëzim dantesk do të përbënte ngjyrën e saj :Lasciate ogni speranza voi chentrate”.d.m.th ,ju që hyni këtu lani duart nga çdo shpresë. Mirëpo e shqiptarizuar do të mund të thuhet :ju që shkoni këtu në këtë ferr dantesk,lani duart nga çdo shpresë.

4.

Në një ndryshim radikal  nga ajo pjesë  e letërsisë klasike të emigrantëve, këto rrëfime paraqesin karaktere ,që i rezistojnë asimilimit, por gjithashtu  ato janë përvojat vetjake  që përshkruajnë udhën e vështirë të emigrantëve drejt   integrimit të tyre ndër vende me kultura  të ndryshme. Në tregimet e tyre këto karaktere  shqyrtojnë nocionin  e një letërsie të hershme, në  fillim shekulli të shkuar ,kur emigrimi  përfshiu shumë zona të Shqipërisë dhe rishikojë idenë e një zhanri të rrëfimeve kryesisht të veçanta me personazh real. Autobuzi ikën dhe shkon drejt dhe larg dhe lart më lart deri në një udhëkryq   si Kreuztanne,një vend alpin në një hotel ku qëndrojnë emigrantët aty  përjeton  dimrin tipik alpin  të mërzitshëm, ende në pritje  gjithë dhimbje me lajmet që  mërijnë nga mëmëdheu .Atje në atë udhëkryq të largët ku kryqëzohen shumë udhë të botës,  këta emigrantë erdhën  aty nga shumë vende të Evropës ish-komuniste për të qëndruar ata nuk kishin ndërmend të kthehen për shkak të një” sëmundje të  dështuar” ,të regjimit politik, të varfërisë, urisë, abuzimit dhe dhunës. ”Kreuztanne”, ruan disa nga shenjat e njohura të narracionit emigrant, por ai gjithashtu prish konventat. Motivet tradicionale të botës së vjetër dhe botën e re, e udhëtimit në  periferi dhe më tej  :”Kreuztanne”dhe të udhëtimit brenda , janë  zbuluar rrënjësisht në këtë roman dhe janë  dhen me një lloj rrjedhshmëri, e cila gjithashtu nënvizon fleksibilitetin postmodern.

5.

Çfarë veçoj nga  romani:”Kreuztanne”.Mendoni për këto fragmente si pllaka të vogla në një mozaik të madh. Strehimi në një bujtinë alpine ,hoteli i  emigrantët,ndër vite  ka pritur e përcjell emigrantë. Kapjen e imazheve   të përziera me optimizëm dhe romancë.

 Bisedat reale  me karaktere të spikatura, të personazheve. ”Kreuztanne” përfshin të gjitha këto imazhe ,është një fshat tipik alpin  evropian, me ndërtesat e tij alpine kudo ndihet ftoma   me rrugët dhe statujat. Syri të rrok pak vend ndër detaje dhe shumë hapësirë,  është gjithashtu  një fshat i integruar në BE,  që jeton përditë jetën e vet alpine, por me interes bohem.Prandaj, ai vendos në një përpjekje për të rizbuluar kulturën e humbur të  rinisë së tij dhe njëkohësisht të bëjë atë që bëjnë krejt emigrantët të integrohen  duke mos jetuar përgjithnjë  me statusin e tij si “emigrant” për atë të qëndrojnë si huaj,një rezidenti i  përkohshëm, një vizitor apo i përhershëm?

“Përse erdhëm këtu thotë një vlonjak ,për të pastruar stallat dhe ruajtur lopët?Momente që  përmbajnë skena dhe momentet në të cilat personazhet rrëfejnë mall për atdheun  e tyre. Mungesa e metropolit, por ngjarjet e zhvendosur diku atje ku frynin errë dhe borinë në një udhëkryq të rrahur nga udhët e botës. Në të vërtetë rrëfimtari  vinte nga perëndimi,  që cilësohej:” lindje  e kuq”,e  ndërsa lindja ku shkoi ishte një perëndim  që nuk  e kishte ëndërruar si fillesë,  mirëpo e kishte parë atë të mbushur me piktorë moderniste, kubistë dhe poetë e muzikantë?Në këtë rrëfim autobiografik  autori vë  re se pothuajse si të gjitha autobiografitë,që  fillojë në botën e vjetër dhe pastaj protagonistët në udhëtimin e tyre të reja, ku ata  janë përballur  me përplasjen e dy sistemeve,  ose rregullohen   ose të vuajnë në përputhje me rrethanat. Gjatë rrjedhës së romanit, lexuesi kërkohet të marrin në konsideratë pikat e ndryshme të mendimit,p.sh si pasioni i vjetër dëshira e hershme  është një histori e sinqertë dhe bindëse, që ndjek një  emigrantë piktor amator  në fillesat e tij, si  ai lëviz midis dy kulturave duke u përpjekur që krahas punës si emigrantë   të arrije ëndrrën e ëndërruar,të pikturoj . Dhurimi i kutive të bojës,blerja e tablosë së parë,ekspozita   dhe planet për të ardhmen shkëlqen dritë mbi transformimin e sinqertë të  një familjeje emigrante, duke lëvizur nga kujtimet e një qyteti të rrahur nga dielli,erërat jugore  dhe urtësinë për integrimin prekës dhe realitetit  në të cilat përballen të gjithë emigrantët. Momentet e tjera janë prekur nga disa autorë që kanë hulumtuar mbi këtë roman.

6.

Romani i tij mund ti takojë disa traditave letrare, por  nga këto tradita të gjeneruara deri më tash, zbulim i tij është një teknik, kur ai vendosi për të eliminuar elementet e asaj, që ai e quan “të tepërt  duke rezultuar në përshkrime minimale, që nuk duken, por të ndjehen në roman, elemente që veprojë në mënyrë ,që tërheqin lexuesin pra mënyra e zgjedhur prej tij  siguron  një rrëfim   me  më shumë shpejtësi. Romani autobiografik. Çfarë përbënë historia e jetës  në një format,shumë autorë kanë theksuar rrezikun që kanë autobiografitë, ngase  është shumë e vështirë që të jenë objektive,kur historia  dhe protagonisti është historia vetjake  në një treg të vështirë për të goditur ,por në qoftë se jeta  dhe faktet që sjellin me të vërtetë ka qenë aq interesante dhe si aventurë e ,atëherë një treg  i madh sigurisht që ekziston.Për të krijuar përvoja të reja, nga një seri ngjarjesh të lidhura, për të mos rishkruaj ato të vjetra,ku çdo ngjarje është efekt i ngjarjes  dhe një shkak i ngjarjes që vjen më pas është kjo lidhje që e mban lexuesin  për të kthyer faqet, të etur për të zbuluar se çfarë  në të vërtetë ka ngjarë.Dihet se çdo histori e mirë ka karaktere interesante, miqtë dhe armiqtë të cilët ndihmojnë  për të lëvizur së bashku.”Për të krijuar është hyjnore, për të riprodhuar është njerëzore,thotë një piktor. Historia është shkruar në vetën e parë,me një rrëfim  të shpejtë  aspak mërzitës,nuk  tregon historinë e një grindje të lashtë të familjes, ose përgjithmonë të nxjerr në dritë atë sekret të errët nga e kaluara,por sjell  një rrëfim që të mbanë mbërthyer deri në fund. Duhet të jemi të qartë dhe si përvoja e parë e shkruar në prozën e gjatë.

…..

Edhe pse ai është pjekur si një piktor përfundimisht kam  parasysh pikturën tradicionale por dhe albumet  me fotografi dhe për fat të mirë u zhvendos në mes të formave të ndryshme, ishin të rëndësishme në nxitjen   dhe bindjen  se ideja motivuese e një vepre arti është më e rëndësishme se puna e vetë artit thonë kritikët. Fate Velaj si krijues operohet midis  gjinive të artit. Kjo ishte një mjet për të dokumentuar jo vetëm pikturën si krijim ,një jetë  brenda fotografisë, , por ai kurrë nuk do të aspirojnë të jetë një fotograf arti në mënyrën e frymëzimit të tij të hershme ,por edhe një krijues i mirëfilltë në  gjininë e letërsisë  me botimin e fundit romanin : “Kreuztanne”.