opinions, analysis and interviews

Drama Onirike e Fate Velaj

 

Drama Onirike e Fate Velaj dhe Via Regia e Sigmund Freud në

romanin “Kreuztanne”

nga Maria Sinatra – Universiteti i Bari’t

 

Marc Chagall, në biografinë e tij theksonte se “pikturat e mia janë kujtimet e mia “. Ky citim vlen edhe për Fate Velaj. Kujtimet e tij janë e kuqja, si zjarri që djeg dhe sjell me forcë mallin, si vdekja, si e kuqja e gjakut të sorkadhes derdhur nëpër rrugë me të cilin hapet romani por, edhe si jeshilja, si shpresa për rilindje që e mbyll atë.

 “Pikturoj në thellësi të dritës” dhe “Kujtime nga e ardhmja” i titulloi ai dy ciklet e pikturave të tij.

Cilën ngjyrë përdori Velaj?

Vetëm të kuqen?

Po ngjyrat e tjera?

Shërbejnë ato si plotësuese ndaj pamjeve që kalojnë hapësirën që iu është lejuar dhe zgjaten drejt pafundësisë duke përshkuar “Via Regia”të Froid’it për të arritur të pandërgjegjshmen, thellësitë dhe majat e saj dhe në këtë mënyrë dimensionin onirik, aty ku humbasin jetën dhe figurat e saj.?  

“Mua nuk më intereson objekti, por mbi të gjitha, atmosfera përreth objektit”, thotë Fate Velaj. Pra, jo ekzistenca e tij, se si ai është efektivisht. Atij i intereson ndjenja që objekti krijon. Befindlichkeit i tij.

Janë pikërisht ato figura që transformohen në personazhet e “Kreuztanne” aty ku tregimi i Velaj rrëfen kujtimet si pikturat e tij dhe pikërisht këtu kemi një Chagall nga e kundërta. Të pikturosh në telajo dhe të shkruash në letër, janë për Velaj e njëjta gjë, produkt i një  eksperience perceptuese dhe krijuese që shkrihen dhe konkretizohen në “fakte familjare”.

Por, bëhet fjalë për një fakt që, duke kaluar në një retrospektivë autobiografike, e drejton vëmendjen e lexuesit drejt një serbatori kujtimesh ku “Ich Erzählung” (uni rrëfyes) është i aftë ti paraqes ato vetëm atëhere kur ai vendos të kalojë pa frikë kujtimet e së shkuarës, aty ku nuk dalin shumë në pah vuajtjet e të qenurit emigrat, por pikërisht ndarjet përfundimtare nga humbja e miqve dhe shokëve tek ajo e fëmijës së parë të lindur e vdekur si dhe ajo e babait, e treguar kjo, në faqet e fundit të vëllimit, thuajse për të shërbyer si kundrapeshë ndaj vdekjes së sorkadhes të faqeve të para. Dhe pikërisht në përshkrime të tilla “Kreuztanne” ndërmerr një atmosferë të dendur psikologjike, duke u afruar fortësisht tek pikturat, me rrugën e të papërcaktuarës dhe të pandërgjegjshmes.

Përmbajtja onirike e Velaj trajtonte shfaqjen e një gruaje gri me flokë të bardhë që lajmëronte vdekjen e vajzës pikërisht pak kohë para se të ndodhte lindja. Një ëndërr të ngjashme kishte pasur babai i tij, Melo, që jetonte në Vlorë, larg nga djali, dhe që i kishte atribuar kësaj figure pamjen e nënës së tij të vdekur përpara lindjes së Fate’s, për më tepër të panjohur për të. Ëndërr paralajmëruese dhe njëkohësisht, telepatike?

Në çdo rast është një ëndërr që shumë vështirë mund të interpretohet në tërma të ngushtë froidiane nëse reflektohet tek fakti që, për Frojd, ëndrra tejkalon pengesat duke përfaqësuar mundësinë që të kemi një realizim fantazmatik të dëshirës së ndaluar. Sipas tij, atëhere, del që Velaj nuk e kishte dashur lindjen e vajzës? Apo, do të kete pasur frikë prej saj, frikë se do ta kalonte atë në plan të dytë në marrëdhënie me gruan e tij? Këto janë interpretime shumë të përcipta. Por, nëse do të kontrollojmë me vëmendje, veç tekstit të vitit 1900 mbi interpretimin e ëndrrave, midis viteve 1921 dhe 1922 Frojd realizoi studime të tjera shpesh të harruara si përshëmbusll  “Psikoanaliza dhe telepatia” e lexuar ndaj ndjekësve të tij në malet Herz, “Ëndrra dhe telepatia” e publikuar vitin pasardhës në revistën “Imago” si dhe “Kuptimi okult i ëndrrave” e shkruar ni vitin 1925 dhe prezantuar në psikoanalizën e  “Hyrjes së Re” në vitin 1933.

Edhe pse qëllimi i vërtetë i Frojd’it ishte të delimitonte kufijtë midis psikoanalizës dhe të ashtquajturës “okulte”, kjo nuk ndaloi trajtimin e rasteve të parashikimit të së ardhmes, shpjeguar në termat e njohurive dhe tendencave që subjekti posedon dhe transmeton në rrugë të panjohura nga sistemet e zakonshme sensoriale dhe modalitetet komunikuese.

Duke u larguar nga mendimi frojdian, Carl Gustav Jung e konsideroi ëndrrën të lidhur jo dhe aq  drejpërdrejtë me shpërblimin e një dëshire, por si një përfaqësim simbolik i situatës aktuale të jetuar në nivel të pandërgjegjshëm. Në këtë këndvështrim, ai ishte i mendimit se në ëndrra mund të manifestohet si pandërgjegjshmëria, po ashtu dhe paralajmërimi dhe këto, në terma joezoterike ose parasociologjike, pikërisht mbasi këto janë të lidhura me aftësitë e të pandërgjegjshmes që lajmëron paraprakisht situata të rrezikshme në bazë të perceptimeve ende të pakapura nga ndërgjegjia, por të afta të lulëzojnë në mënyrë simbolike në ëndërra.

Nga ana tjetër, ëndrra e Velaj nuk mund të interpretohet si rast unik, por do të hynte me meritë të plotë në letërsinë botërore. Shumë autorë kanë realizuar dhe përcaktuar vepra pasionante, lirike dhe jo me pamje që vijnë nga “nëntoka”. Djali i Dante’s, Jakobi për shembull, ëndërroi  të atin që i tregonte vendin ku kishte fsheur trembëdhjetë pjesët që mungonin te Komedia Hyjnore. Lord Byron gjeti te ëndrrat një përbërës profetik sepse shenjat flasin për të ardhmen. Aktivitetet paralajmëruese komplekse të ndodhura në jetën onirike janë njohur edhe në fushën e filozofisë. Nëse Emmanuel Kant në vitin 1766 parandjente – njësoj si Volter – që “idetë që përballen përgjatë gjumit mund të jenë më të qarta se ato që përballen përgjatë shfaqjes”, në një kohë që Cartesio kishte pasur tre ëndërra qartësuese tek “Diskursi mbi Metodën”.

Në vitin 1929 Frojd, jo pa qëllim shkroi veprën “Një ëndërr e Cartesio: letër për Maxime Leroy”, në të cilën mund të lexojmë se “…ëndrrat e filozofit tonë hyjnë në tipin e quajtur ëndërra nga lartë…formacione idesh që mund të ishin realizuar përgjatë e nëpërmjet mendimit ëndërrimtar, ashtu si edhe përgjatë gjumit, dhe që vetëm në pjesë të caktuara e kanë nxjerrë përmbajtjen e tyre nga gjendjet psiqike mjaftueshëm të thella”. Sipas tij, ëndrrat nga lartë kishin lindur nga shqetësimet e ditës, për tu kundërvënë ndaj ëndrrave nga poshtë, të krijuara nga pulsimet.

Asgjë e çuditshme nëse mendohet se aspekte të jetës së përditshme fillojnë të bëhen pjesë e ëndrrave, duke hapur pjesë të jetës, duke ndriçuar pjesët në hije, duke gjetur më pas takim në realitet. Më shumë se paralajmërim ose telepati, do të ishte më e përshtatshme të flisnim për një intuitë shumë të spikatur, që është klasike te artistët dhe që të lejon të korrësh qasjet emotive në zhvillimin e ngjarjeve.

Por, a është po kjo intuitë që njëtrajtëson dhe lidh pazgjidhshmërisht dy Velajt, atë dhe bir. Vetëm se te Velaj bir intuita bëhet lirike. Njësoj siç bën Erlkönig, mbreti i Kukudhëve, që në poezinë e Goethe’s rrëmben nga krahët e babait birin që është duke vdekur, në një kohë që tek “Kreuztanne” gjyshja – fantazmë heq nga Fate vajzën dhe babain së bashku, duke transformuar ndërgjegjien perceptive të autorit në dhimbje.

Dhe rikthehemi tek ngjyrat. Jeshilja? Lindja e Helena’s, që duket e zhytur në një ëmbëlsi dhe muzikë të lehtë, si tingujt e harpës. Velaj rrëfimtar dhe Velaj piktor shkrihen në një dhe kompletohen si një unikalitet me njëra-tjetrën.

 

 


di Maria Sinatra
Nella sua biografia, Marc Chagall osservava: “i miei quadri sono i miei ricordi”. La citazione vale anche per Velaj: i suoi ricordi sono il rosso, come il fuoco che scotta e che porta, con forza, alla morte, come il rosso del sangue del cerbiatto investito per strada con cui si apre il volume, ma anche il verde, come la speranza, la rinascita. “Dipingere nella luce” e "Ricordi dal futuro" erano significativamente intitolata due cickli dei suoi quadri. E gli altri colori? Fanno da contorno a immagini che superano il perimetro a loro concesso e si allungano verso l’infinito, percorrendo la freudiana via regia per raggiungere l’inconscio, i suoi abissi e le sue vette e, così, la dimensione onirica, dove prendono vita le sue figure. “A me non interessa l’oggetto, ma piuttosto l’atmosfera intorno all’oggetto”, diceva Velaj in un’intervista, dunque, non in che cosa esse consistano, quanto piuttosto come effettivamente stiano, la loro Befindlichkeit. Sono, infatti, quelle figure che sinesteticamente si trasformano nei personaggi del “Kreuztanne”, il racconto di Velaj che  svela come i suoi ricordi sono i suoi quadri, uno Chagall al contrario, insomma! Dipingere sulle tele e scrivere sui fogli sono, pertanto, per Velaj, la stessa cosa, rispondendo ambedue ad una esperienza percettiva e creativa che s’invera, si concretizza nel “fatto familiare”. Si tratta, però, di un fatto che, superando una mera retrospettiva autobiografica, costringe lo sguardo del lettore a poggiarsi in quel serbatoio di ricordi che l’io narrante è in grado di rappresentare solo quando decide di attraversare senza paura la voragine del passato, dove non sono tanto le sofferenze dell’essere emigrato ad emergere, bensì le separazioni definitive, dalla perdita di amici e compagni di viaggio e di lavoro a quella della prima figlia nata morta e a quella del padre, raccontata, quest’ultima, nelle ultime pagine del volume, quasi a far da contrappeso alla morte del cerbiatto delle prime pagine. Ed è proprio in tali descrizioni che “Kreuztanne” assume una densa atmosfera psicologica, avvicinandosi fortemente, come i dipinti, alla via regia dell’inconscio. Il contenuto onirico di Velaj si riferiva all’apparizione ripetuta di una donna grigia dai capelli bianchi, che annunciava la morte della bambina proprio poco tempo prima che il parto avesse avuto luogo. Un sogno simile aveva fatto il padre di Fate, Melo, che viveva a Valona, lontano dal figlio, e che aveva attribuito alla figura le sembianze della madre morta prima della nascita di Fate, pertanto a lui sconosciuta. Sogno premonitore e, insieme, telepatico? In ogni caso, è un sogno difficilmente interpretabile in termini strettamente freudiani se si riflette sul fatto che, per Freud, il sogno bypassa le resistenze rappresentando la possibilità di avere una soddisfazione fantasmatica di un desiderio proibito. Velaj, allora, non avrebbe voluto la figlia? O ne avrebbe avuto paura, paura di passare in second’ordine nel rapporto con la moglie? Sono, queste, interpretazioni troppo semplicistiche. Ma, a ben guardare, oltre al testo del 1900 sulla Interpretazione dei sogni, tra il 1921 e il 1922 Freud scrisse altri lavori spesso dimenticati: Psicoanalisi e telepatia, letto nel 1921 ai suoi seguaci sui monti Herz, Sogno e telepatia, pubblicato l’anno successivo nella rivista “Imago”, e Il significato occulto dei sogni, del 1925, apparso sulla Nuova Introduzione alla psicoanalisi, del 1933. Pur se lo scopo, in realtà, era quello di delimitare gli argini tra la psicoanalisi e i cosiddetti “occultisti”, ciò non impedì la trattazione di casi di previsione del futuro spiegati in termini di conoscenze e tendenze che il soggetto già possedeva e che venivano trasmesse per vie sconosciute agli usuali sistemi sensoriali e alle note modalità comunicative. 
Discostandosi dal pensiero freudiano, Jung considerò il sogno meno direttamente connesso all’appagamento di un desiderio, ma come una rappresentazione simbolica della situazione attuale vissuta a livello inconscio. In tale prospettiva, fu del parere che nei sogni potessero manifestarsi sia l’inconscio collettivo, sia sogni premonitori, in termini non esoterici o parapsicologici, bensì connessi alle capacità dell’inconscio di annunciare anticipatamente situazioni di rischio sulla base della percezione di pericoli non ancora accolti dalla coscienza, ma in grado di affiorare in modo simbolico nei sogni.
D’altro canto, il sogno di Velaj non si presenterebbe come caso unico, ma rientrerebbe a pieno titolo nella letteratura internazionale: tantissimi autori hanno intrecciato appassionanti opere, liriche e non con immagini provenienti dal “sottosuolo”. Il figlio di Dante, Jacopo, ad esempio, sognò il padre che gli indicava il luogo dove aveva nascosto gli ultimi tredici canti mancanti della Divina Commedia. Byron ravvisò nei sogni una componente profetica perché, “come sibille parlano del futuro”. Le attività cognitive complesse insite nella vita onirica sono state riconosciute anche nell’ambito filosofico. Se Kant nel 1766 avvertiva – similmente a Voltaire – che “le idee che si affacciano durante il sonno possono essere più chiare e più larghe che non le più chiare che si affacciano durante la veglia”, Cartesio aveva fatto tre lunghi sogni chiarificatori per lo sviluppo del suo “Discorso sul metodo”. Nel 1929 Freud scrisse a proposito il lavoro “Un sogno di Cartesio: lettera a Maxime Leroy”, in cui si può leggere: “I sogni del nostro filosofo rientrano nel tipo chiamato sogni dall’alto […] formazioni ideative che avrebbero potuto essere create sia durante la veglia, sia durante lo stato di sonno, e che soltanto in certe parti hanno tratto il loro contenuto da stati psichici abbastanza profondi”. I sogni dall’alto erano nati da preoccupazioni del giorno, da contrapporsi perciò ai sogni dal basso, suscitati invece dalle pulsioni. 
Niente di strano, dunque, se si pensa che aspetti della vita quotidiana entrano a far parte dei sogni, aprendo squarci della vita, illuminando gli aspetti in ombra, trovando poi riscontro nella realtà. Più che di preveggenza o di telepatia, allora, sarebbe opportuno parlare di una intuizione molto spiccata, che è classica negli artisti e che permette di cogliere nessi emotivi nello svolgersi degli eventi. Ma è tale intuizione ad accomunare, a connettere indissolubilmente i due Velaj, padre e figlio. Solo che nel Velaj figlio l’intuizione diventa lirica: al pari di quanto fa il re degli Elfi, che nella struggente poesia di Goethe sottrae dalle braccia del padre il figlioletto morente, la nonna-fantasma sottrae a Fate figlia e padre insieme, trasformando la coscienza percettiva dell’Autore in dolore, lamento. La salvezza, il verde? La nascita di Helena, che pare immersa in una dolcissima e vaga musica, come il suono dell’arpa. Velaj narratore e Velaj pittore si confondono, anzi si completano sinesteticamente.